هیچ تلفن همراه و پخش‌کننده Mp3 و رایانه‌ای در جهان، بدون "تانتالیوم" کار نمی‌کند. این عنصر شیمیایی کمیاب از ترکیبی معدنی، از جمله درجمهوری دموکراتیک کنگو به‌دست می‌آید؛ جایی که سهم معدنچیان از ثروت میلیونی آن، چیزی جز کشته شدن و مورد تجاوز قرار گرفتن، نیست.

ماده‌ای معدنی به نام "کولتان" در صنایع الکترونیک کاربرد ویژه‌ای دارد. بدون این ترکیب هیچ‌یک از حدود 4 میلیارد تلفن همراه موجود در جهان کار نمی‌کنند. ترکیب معدنی کولتان حاوی فلزهای "تانتالیوم" و "نیوبیوم" است. از تانتالیوم به‌ویژه در افزایش سختی آلیاژهای مورد استفاده در ساختمان موشک‌ها، رآکتورهای هسته‌ای و تیغه‌های محور توربین‌ها استفاده می‌شود.

بازار این فلز اما در ساخت خازن‌های الکترونیکی بسیار داغ است. خازن‌های تانتالیومی بسیار کوچک، کاربردی و در برابر گرما مقاوم هستند و به همین دلایل در ساخت تلفن‌های همراه، کنسول‌های بازی، دستگاه‌های پخش Mp3 و رایانه‌ها کاربرد گسترده‌ای دارند. گام اول در تولید این خازن‌ها در ارتفاعات شرق کنگو برداشته می‌شود؛ جایی که کولتان از معادن استخراج می‌شود.

البته جمهوری دموکراتیک کنگو تنها دارنده کولتان در جهان نیست. بزرگترین تأمین‌کننده‌ تانتالیوم، معدنی در استرالیا بود که در پایان سال 2008 به دلیل پایین‌بودن بهای محصولِ رقیبان آفریقایی ورشکست شد. از این معدن 30 درصد تانتالیوم مورد نیاز جهان تأمین می‌شد. در کانادا و موزامبیک نیز معادن مهمی به همین سرنوشت دچار شده‌اند. بدین ترتیب در حال حاضر بیش از نیمی از تانتالیوم دنیا را کشورهای آفریقای مرکزی تأمین می‌کنند که کنگو با تولید بیش از 50 درصد این عنصر درصدر قرار دارد.

کنگو در کنار منابع سرشار کولتان، ذخایر بزرگ طلا، الماس، چوب‌های باارزش، قلع، کبالت و وولفرام نیز دارد که البته در غیاب دولتی منسجم، منافع این ثروت‌های ملی همواره عاید استثمارگران شده است. در ابتدا اروپاییان، اعراب و اقوام دیگری از آفریقا بودند که در قالب برده‌داران، کارگران روزمزد و زنان و کودکان را به بیگاری می‌کشیدند. بعد هم نوبت به بلژیک رسید و در نهایت هم ژنرال موبوتو، دست‌نشانده‌ای باقی‌مانده از دوران جنگ سرد، سر کار آمد.

تقسیم ناعادلانه

ده سال پیش اهالی کنگو متوجه شدند که با یک بیل و چند کیسه و کمی کار بدنی می‌توان پول را از زمین خارج کرد. گفته می‌شود که برخی از کارگران معدن در آن زمان، تا 2 هزار دلار در ماه درآمد داشتند. این مبلغ برای کشوری که متوسط درآمد سالیانه‌ شهروندانش 80 دلار باشد، ثروت هنگفتی است. البته اینکه در کنگو ذخایر کولتان وجود دارد، موضوع جدیدی نیست، اما رشد روزافزون استفاده از رایانه و تلفن همراه، توجه به این ترکیب گرانبها را بیشتر جلب کرد و تجارت به صورت سازمان‌یافته به دست گروه‌های مافیایی و شبه‌نظامی افتاد.

براساس آمار سازمان ملل، گروه‌های مسلحی که مسئول بسیاری از جرایم، تجاوزها و جنایات علیه بشریت هستند، سالانه بین چندصدهزار تا میلیون‌ها دلار از تجارت تانتالیوم درآمد کسب می‌کنند. به گزارش نهاد بین‌المللی "Global Witness" این گروه‌های مسلح تنها از محل باج گیری و حق دلالی، دستکم 220 هزار دلار در ماه درآمد دارند. سهم کارگران نیز فقر و گرسنگی است. آمار تجاوز به کودکان و زنان در هیچ نقطه‌ای از جهان بالاتر از کنگو نیست. مدافعان حقوق بشر از 100 هزار قربانی سخن می‌گویند. این منطقه در تعداد قتل غیرنظامیان در 14 سال گذشته نیز پیشتاز بوده است. برخی از آمار از 5 میلیون قربانی حکایت دارند.

کار در معادن شرق کنگو بسیار دشوار و خطرناک است. بر اساس گزارشی که نهادهای بین‌الملی از جمله "Global Witness" تهیه کرده‌اند، کارگران دستمزد بخور و نمیر دریافت می‌کنند، کودکان به کار گرفته می‌شوند و دختران برای فرار از گرسنگی به فحشا روی می آورند. کیسه‌های سنگین 50 کیلوییِ پر از مواد معدنی را کارگران باید 45 کیلومتر در میان بوته‌ها و درختان حمل کنند. یک شاهد عینی می‌گوید که در کنار مسیر، قبرهایی را دیده که در آنها اجساد کارگران درراه‌مانده آرمیده اند.

مشتری بزرگ "کولتان خونی"

چین بزرگترین خریدار کولتان کنگو است. این کشور تنها در فاصله‌ سال‌های 2006 تا 2009 میلادی 45 هزار تن کولتان از چند کشور آفریقایی به ارزش 324 میلیون دلار خریداری کرده است. بخش بزرگ کولتان چین از رواندا وارد شده است؛ کشوری کوچک در همسایگی کنگو که خود ذخایر چندانی ندارد و سال‌هاست که از سوی سازمان ملل به‌عنوان استثمارگر مردم کنگو شناخته می‌شود.

البته واردات چین تنها برای محصولات این کشور مصرف نمی‌شوند. کارخانه‌ اَپِلِ آمریکا، به‌عنوان مثال، بر روی محصولات شیک و پرطرفدار خود با خط ریز عبارت "طراحی‌شده توسط اپل در کالیفرنیا و مونتاژ شده در چین" را چاپ می‌کند. محصولات اپل در چین، توسط شرکت تایوانی "Foxcom" تولید می‌شوند؛ شرکتی که قطعات مورد نیاز نوکیا، دِل، موتورلا، پالم و هیولت-پاکارد (hp) را نیز می‌سازد.

چه تضمینی وجود دارد که پول این شرکت‌ها به کیسه‌ استثمارگران ریخته نشود؟ نماینده اَپِل در پاسخ به این پرسش می‌گوید که این شرکت "متأسفانه" کنترلی بر روی مواد اولیه تک‌تک قطعات و منشأ آنها اعمال نمی‌کند. نماینده‌ نوکیا در مقابل می‌گوید که این شرکت از قطعه‌سازان خود تضمین کتبی گرفته که از تانتالیوم مناطق درگیر جنگ استفاده نکنند.

راه درست کدام است؟

سر دیگر زنجیره‌ استثمارگر تا اروپا هم کشیده شده است. در آلمان مدتی پیش دو تن دستگیر شدند که متهم به هدایت ناآرامی‌ها در کنگو از راه دور هستند. "Global Witness" خواستار اقدامی عاجل شده تا ارتباط بین "معدن‌های نظامی" و تجارت جهانی قطع شود.

کشمکش‌ها بر سر این موضوع به جایی رسیده که سخن از تشکیل نهادی ناظر در آلمان به میان آمده است. نهادی که "خونین نبودن" کولتان را تأیید کرده و تضمین کند که معدنچیانِ محلِ استخراجِ این فلز از حداقل استانداردهای کار و استراحت برخوردارند. از سوی دیگر، گوش بسیاری از دلالان به محدودیت‌های اتحادیه اروپا و سازمان ملل بدهکار نیست. آنها تحریم‌های تسلیحاتی شبه‌نظامیان این مناطق را نیز نقض می‌کنند.

به گفته‌ یکی از دست‌اندرکاران صادرات مواد خام در کنگو که طرفدار معامله با کارخانه‌های چینی است، اگر اروپاییان به محدودیت‌ها ادامه دهند، دلالان به فکر مشتریان دیگری خواهند بود.